Rekordowe ceny uprawnień do emisji gazów cieplarnianych (ang. European Union Allowances – EUA), będące efektem ogłoszenia nowego, unijnego celu klimatycznego, uderzyły w głównych uczestników unijnego systemu handlu uprawnieniami (ang. European Union Emissions Trading System – EU ETS) – przedsiębiorstwa energetyczne, ale dotykają także ich kontrahentów – dostawców biomasy niebędących jej producentami.
Część dostawców, która zawarła umowy sprzedaży przed wzrostem cen uprawnień, już napotyka trudności w realizacji kolejnych wolumenów dostaw wobec wzrostu cen biomasy. Do tego przyczynia się m.in. dynamiczny wzrost zainteresowania tym źródłem energii.
Postawieni „pod ścianą” dostawcy w ostateczności mogą próbować zmienić warunki umów na podstawie tzw. klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków (art. 3571 Kodeksu cywilnego).
System handlu uprawnieniami do emisji
Uprawnienia do emisji gazów cieplarnianych objęte są unijnym systemem handlu. Jest on instrumentem polityki Unii Europejskiej (UE) w zakresie przeciwdziałania zmianom klimatu oraz podstawowym narzędziem redukcji emisji gazów cieplarnianych. EU ETS funkcjonuje od 2005 r. i – wg powszechnie dostępnych danych – obejmuje prawie 11 tys. instalacji w sektorze energetycznym i przemysłowym na obszarze UE oraz trzech państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego – Islandii, Liechtensteinu oraz Norwegii, które to instalacje, jako najwięksi emitenci gazów, odpowiedzialne są za blisko połowę unijnej emisji gazów cieplarnianych. Do EU ETS należy także sektor lotniczy.
Ramy funkcjonowania EU ETS wyznacza Dyrektywa 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 października 2003 roku ustanawiająca system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych. Dotychczas ramy te były kilkakrotnie zmieniane, w celu utrzymania zgodności systemu z nadrzędnymi celami unijnej polityki klimatycznej.
Na gruncie wspomnianej dyrektywy, przez uprawnienie do emisji rozumie się prawo do emisji 1 tony równoważnika dwutlenku węgla przez określony czas.
Uprawnienia do emisji, wydane od 1 stycznia 2013 r., są ważne bezterminowo. Niemniej EUA wydawane od 1 stycznia 2021 r. zawierają informację wskazującą, w którym 10-letnim okresie od 1 stycznia 2021 r. zostały wydane, i ważne są w odniesieniu do emisji powstałej od pierwszego roku tego okresu. Oznacza to, że dostępne na rynku EUA, sprzedawane na aukcjach, a pochodzące z czwartego okresu rozliczeniowego, obejmującego lata 2021-2030 (EU ETS funkcjonuje w oparciu o okresy rozliczeniowe), nie mogą zostać użyte do rozliczenia emisji powstałej w roku 2020 i latach wcześniejszych.
Co roku każda instalacja objęta EU ETS obowiązana jest umorzyć liczbę posiadanych EUA wystarczającą na pełne pokrycie jej emisji.
Sprzedaż aukcyjna
Dyrektywa 2003/87/WE ustanawia sprzedaż aukcyjną jako podstawową metodę przydziału uprawnień do emisji. Zasadą jest, że – począwszy od 2019 r. – państwa członkowskie UE sprzedają na aukcji wszystkie EUA, które na mocy prawodawstwa unijnego nie są przyznawane bezpłatnie ani nie zostały umieszczone w rezerwie stabilności rynkowej lub anulowane. Inaczej rzecz ujmując, emitenci gazów cieplarnianych zasadniczo obowiązani są nabywać uprawnienia do emisji w drodze aukcji.
Zgodnie z Rozporządzeniem Komisji (UE) nr 1031/2010 z dnia 12 listopada 2010 roku w sprawie harmonogramu, kwestii administracyjnych oraz pozostałych aspektów sprzedaży na aukcji uprawnień do emisji gazów cieplarnianych na mocy dyrektywy 2003/87/WE Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającej system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych w Unii, państwa członkowskie wyznaczają platformę aukcyjną prowadzącą sprzedaż uprawnień na aukcji. Obecnie jest nią Europejska Giełda Energii (ang. the European Energy Exchange – EEX), która dodatkowo prowadzi oddzielną sprzedaż uprawnień w imieniu Niemiec, a także oddzielną, tymczasową sprzedaż w imieniu Polski.
W 2021 r., w ramach EU ETS, liczba wydanych EUA wyniesie 1571583007, co wynika z decyzji Komisji (EU) 2020/1722 z 16 listopada 2020 roku w sprawie puli uprawnień, które mają zostać wydane w całej Unii na 2021 rok w ramach unijnego systemu handlu uprawnieniami do emisji. W myśl dyrektywy 2003/87/WE, w czwartym okresie rozliczeniowym na EEX zostanie sprzedanych 57% całkowitej liczby uprawnień do emisji.
Liczba wydawanych uprawnień będzie konsekwentnie malała, wraz z wprowadzaniem w życie Europejskiego Zielonego Ładu.
Nowy cel klimatyczny UE – ograniczenie emisji do 55%
Na posiedzeniu 10 i 11 grudnia 2020 r. Rada Europejska zatwierdziła wiążący cel UE, zakładający ograniczenie do 2030 r. wewnątrzunijnej emisji netto gazów cieplarnianych o co najmniej 55% – w porównaniu z poziomem emisji z 1990 r., który mieści się w szerszym celu w postaci osiągnięcia przez UE do 2050 r. neutralności klimatycznej. Dotychczasowy cel UE na rok 2030 w dziedzinie energii i klimatu zakładał zmniejszenie emisji o co najmniej 40%, w porównaniu z rokiem 1990 (regulowały to dwa rozporządzenia: Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/1999 z dnia 11 grudnia 2018 r. i Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/842 z 30 maja 2018 roku.
Warto dodać, że ograniczenie emisji do 55% oraz osiągnięcie neutralności klimatycznej nie są już tylko celami UE, lecz zobowiązaniami prawnymi, określonymi w rozporządzeniu w sprawie ustanowienia ram na potrzeby osiągnięcia neutralności klimatycznej i zmiany rozporządzeń (WE) nr 401/2009 i (UE) 2018/1999 (Europejskie prawo o klimacie). Dlatego tym większy będzie wpływ nowej polityki klimatycznej na rynek biomasy.
Rekordowe ceny uprawnień do emisji
W miesiącach poprzedzających posiedzenie Rady Europejskiej ceny uprawnień do emisji na EEX oscylowały na poziomie 25-30 euro (wg zestawienia notowań na EEX – Primary Market Auction, Centrum Informacji i Rynku Energii (CIRE), dostępne pod adresem https://handel-emisjami-co2.cire.pl/, ostatni dostęp 25.07.2021).
Po ogłoszeniu nowego celu klimatycznego UE ceny te wzrosły, bijąc nowe rekordy, przez co stały się przedmiotem licznych doniesień prasowych. 1 lipca 2021 r. za prawo do emisji 1 tony równoważnika dwutlenku węgla należało zapłacić niebagatelne 58,01 euro (wg zestawienia notowań na EEX – Primary Market Auction, Centrum Informacji i Rynku Energii (CIRE), dostępne pod adresem https://handel-emisjami-co2.cire.pl/, ostatni dostęp 25.07.2021).
Większy popyt na biomasę
Nowy cel klimatyczny UE, skutkujący wzrostem cen uprawnień do emisji, staje się czynnikiem determinującym większe zainteresowanie biomasą jako niskoemisyjnym substytutem paliw kopalnych1. Rosnący popyt na biomasę, który – wg analityków – prawdopodobnie przekroczy zrównoważoną podaż2F, wiąże się ze wzrostem cen biomasy3.
Podpierając się przykładem, opisane wyżej zależności ujawniły się, wg wiedzy autora, na rynku sprzedaży pelletu pochodzenia rolniczego (pellet agro). Analiza jego cen na zagranicznych platformach aukcyjnych w miesiącach poprzedzających posiedzenie Rady Europejskiej, które miało miejsce 10 i 11 grudnia 2020 oraz miesiącach następujących po tym posiedzeniu pozwala na sformułowanie tezy, że podniesienie cen EUA przyczyniło się do wzrostu cen tego biopaliwa. Trzeba dodać, że na rosnące ceny pelletu agro ma też wpływ szereg innych czynników, zarówno po stronie popytu, jak i podaży.
W rezultacie, dostawcy pelletu agro niebędący producentami, którzy zdążyli zawrzeć umowy z wytwórcami energii przed ogłoszeniem nowego celu klimatycznego UE, zmuszeni są ponosić wyższe koszty realizacji kolejnych wolumenów dostaw, które to koszty – w pewnej mierze – wywołane są rosnącymi cenami EUA. Zaś wykonywanie przez nich umów na dotychczasowych warunkach naraża ich na straty.
Niesprzyjające umowy
W interesie kontrahentów przedsiębiorstw energetycznych, którzy odczuwają zaostrzoną politykę klimatyczną UE, pozostaje – naturalnie – możliwie szybka zmiana lub rozwiązanie umów. Nie zawsze jednak umowy stwarzają pole do podjęcia kroków w tym kierunku. Jeśli w czasie trwania umowy jej zapisy nie pozwalają na zmianę zasad „gry”, możliwe jest sięgnięcie po inne narzędzie prawne.
Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków
Wspomnianym narzędziem jest tzw. klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków, zawarta w art. 3571 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny. Wpierw, przed skorzystaniem z niej, warto podjąć próbę aneksowania umowy czy zawezwać kontrahenta do próby ugodowej.
Przywołany przepis stanowi, że jeśli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy.
Skorzystanie z klauzuli nadzwyczajnej zmiany stosunków wiąże się zatem z dochodzeniem praw przed sądem. Przed wniesieniem pozwu należy upewnić się jednak, że umowa nie wyłącza ani nie ogranicza stosowania komentowanej klauzuli. Artykuł 3571 Kodeksu cywilnego ma bowiem charakter dyspozytywny, co oznacza, że strony umowy mogą wyłączyć, zawęzić, ale także rozszerzyć jego stosowanie.
Zrealizowane dostawy i wygaśnięcie umowy
Dla skuteczności powództwa istotny jest moment jego wniesienia. Niekwestionowany jest pogląd, że nie można wytoczyć powództwa z art. 3571 Kodeksu cywilnego, gdy istniejące pomiędzy stronami zobowiązanie wygasło. Nie można bowiem modyfikować stosunku prawnego, który już nie istnieje4.
Wygaśnięcie zobowiązania wiąże się zasadniczo ze spełnieniem świadczenia. W tym kontekście pojawia się pytanie, które jest źródłem rozbieżności w orzecznictwie, a mianowicie o to, czy spełnienie świadczenia zgodnie z wiążącą strony umową zawsze prowadzi do wygaśnięcia zobowiązania. Czy realizowanie określonego wolumenu dostaw zgodnie z pierwotną treścią umowy pozbawia zatem dostawców możliwości skorzystania z art. 3571 Kodeksu cywilnego?
Tutaj można wyróżnić przynajmniej dwa nurty orzecznicze. Pierwszy wyraża się w stanowisku Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 25 listopada 2010 r. (sygn. akt V ACa 409/10), że spełnienie świadczeń wynikających z umowy (także w trakcie procesu) powoduje wygaśnięcie zobowiązania i czyni powództwo z art. 3571 niedopuszczalnym. Drugi nurt z kolei dopuszcza możliwość wystąpienia z powództwem o oznaczenie sposobu wykonania zobowiązania lub oznaczenie wysokości świadczenia po całkowitym wykonaniu zobowiązania zgodnie z pierwotną treścią umowy, a znaleźć go można m.in. w wyroku Sądu Najwyższego z 23 marca 2012 r. (sygn. akt I CSK 333/11).
Mając na względzie pierwsze, radykalne podejście do rozumienia wygaśnięcia zobowiązania, rekomenduje się, aby dostawca, który realizuje dostawę po zmienionych, wyższych kosztach (np. z obawy naliczania kar umownych za nieterminową dostawę), zamanifestował wytwórcy energii lub ciepła, że nie uważa on spełnienia świadczenia za wykonanie zobowiązania skutkującego jego wygaśnięciem.
Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków – zakres żądania
W przedmiocie unormowanym w art. 3571 sąd orzeka na żądanie stron. W pozwie należy więc dokładnie oznaczyć zakres żądania. Może to być żądanie o:
- oznaczenie sposobu wykonywania umowy (np. zmianę wolumenu sprzedaży biomasy, zmianę terminu dostaw biomasy, obniżenie wymiaru kar umownych za nieterminowe dostawy),
- oznaczenie wysokości świadczenia (obniżenie ceny biomasy) lub
- rozwiązanie umowy (które sąd powinien wziąć pod uwagę jako ostateczność).
Pozew o oznaczenie wysokości świadczenia poprzez obniżenie ceny biomasy może dotyczyć dostaw przyszłych lub – przyjmując zasadność drugiego z poglądów dotyczących spełnienia świadczenia – zrealizowanych. W przypadku dostaw zrealizowanych pozew powinien zawierać żądanie o zapłatę.
Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków – przesłanki i dowody
Skuteczność powództwa z art. 3571 Kodeksu cywilnego zależy od dowiedzenia spełnienia przesłanek zawartych w tym przepisie.
Pomijając wymóg, aby źródłem zobowiązania była umowa (tutaj warto zaznaczyć, że bez znaczenia jest charakter umowy – może to być umowa zarówno nazwana, jak i nienazwana, a zatem zarówno umowa sprzedaży, jak i umowa ramowa dostaw, czy umowa o współpracę), do wykazania są następujące przesłanki:
- nastąpiła zmiana stosunków, która ma charakter nadzwyczajny;
- zmiana ta niesienie za sobą nadmierną trudność w spełnieniu świadczenia lub grozi jednej ze stron rażącą stratą, czego strony – zawierając umową – nie przewidywały;
- między dwiema ostatnimi przesłankami zachodzi związek przyczynowy5.
Przyjmuje się, że art. 3571 Kodeksu cywilnego dotyczy stosunków społecznych i gospodarczych, które mają charakter powszechny6. Zmiana cen biomasy jest bez wątpienia zjawiskiem powszechnym, które oddziałuje na grono podmiotów szersze niż tylko strony indywidualnej umowy, na podstawie której realizowane są dostawy biomasy.
Głównym wyzwaniem wnoszącego pozew jest wykazanie, że zmiana stosunków w postaci zmiany cen biomasy ma charakter nadzwyczajny
Za nadzwyczajną zmianę stosunków uznano w orzecznictwie m.in. gwałtowny wzrost cen materiałów i usług budowlanych czy „niespodziewany, nieprzewidywalny dla przeciętnego odbiorcy wzrost cen asfaltu oraz oleju napędowego”.
Nadzwyczajność zmiany stosunku na rynku biomasy trzeba więc wiązać ze skutkami zmiany polityki klimatycznej UE. W tym zakresie nie można poprzestać na twierdzeniach. Należy przedstawić (konkretne) dowody na to, że wzrost wartości aukcji na EEX spowodował większy popyt na biomasę. Jako dowód mogą posłużyć w tym zakresie zestawienia postępowań zakupowych przedsiębiorstw energetycznych (prowadzonych przed i po 11 grudnia 2020 r.), zestawienie zapytań ofertowych, kierowanych bezpośrednio do dostawców, odpowiednie oświadczenia producentów biomasy, ostatecznie opinie biegłych. Jeśli przyczyny wzrostu cen biomasy upatruje się także w innych czynnikach, to nadzwyczajność zmiany powinno wykazywać się również poprzez odniesienie się do takich innych czynników.
Istotna jest poprawnie zbudowana argumentacja
Dużą ostrożność trzeba zachować, argumentując nieprzewidywalność zmiany. Niepoprawnie zbudowana argumentacja może doprowadzić sąd do wniosku, że zmiana cen biomasy (której nadzwyczajność wywodzona jest ze zmiany cen aukcji na EEX) jest zwykłym ryzykiem kontraktowym, a przecież takim ryzykiem nie jest.
Przesłankę nadmiernej trudności w spełnieniu świadczenia lub zagrożenia rażącą stratą należy natomiast wykazać poprzez przedstawienie sądowi zestawienia kosztów dostaw przed i po zmianie warunków, w których przyszło dostawcy wykonywać umowę, również popartego (konkretnymi) dowodami. Sąd w szczególności nie powinien zachodzić w głowę, czy zmiana cen biomasy rzeczywiście grozi dostawcy rażącą stratą. Możliwy jest przecież scenariusz, w którym dostawca skalkulował pierwotny zysk na relatywnie wysokim poziomie – takim, który sprawia, że nie odczuwa on zmiany cen.
Klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków i zabezpieczenie
Mając na względzie czas trwania procesu i związaną z nim niepewność sytuacji dostawcy w pozwie z art. 3571 Kodeksu cywilnego, warto zawrzeć wniosek o zabezpieczenie. W interesie powoda jest nadanie wnioskowi kształtu korespondującego z art. 755 §1 pkt 1 Ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (t.j. DzU z 2020 poz. 1575, ze zm.). Dzięki temu możliwe jest uzyskanie zabezpieczenia odpowiadającego żądaniu.
Przyszłe umowy
Przyszłym kontrahentom przedsiębiorstw energetycznych, którym przyjdzie wykonywanie umów w niepewnych warunkach, związanych z wdrażaniem w życie Europejskiego Zielonego Ładu, można zalecić przede wszystkim zadbanie o to, aby umowy zawierały formuły cenowe, uwzględniające koszty zmienne sprzedaży biomasy, prawo odstąpienia od umowy oraz jej wypowiedzenia na wypadek określonej zmiany tych kosztów, czy też zastrzegały odpowiednie warunki zawieszające oraz rozwiązujące. W umowach warto wyraźnie sprecyzować, że znajdująca do nich zastosowanie klauzula nadzwyczajnej zmiany stosunków obejmuje zarówno przypadki wzrostu cen uprawnień do emisji, jak i inne skutki towarzyszące urzeczywistnianiu nowej polityki klimatycznej. Ułatwi to ewentualne dochodzenie praw przed sądem.
W każdym razie przyszli sprzedawcy biomasy powinni być świadomi tego, że zawarcie umowy w anormalnych warunkach (a za takie można uznać nieprzewidywane wzrosty cen EUA), licząc na ustabilizowanie stosunków w czasie wykonywania umowy, nie usprawiedliwi powołania się na art. 3571 Kodeksu cywilnego, jeśli do oczekiwanego ustabilizowania stosunków nie dojdzie (Wyrok Sądu Najwyższego z 10 maja 2006 r. – sygn. akt III CK 336/05). W przypadku braku odpowiednich zabezpieczeń umownych ryzyko zawarcia umowy w takich warunkach jawi się zatem jako realne.
Źródła:
- Co wpłynęło na obecną kondycję rynku biomasy?, strona internetowa Magazynu Biomasa, 29.04.2021, dostęp pod adresem https://magazynbiomasa.pl/rynek-biomasy-co-wplynelo-na-jego-obecna-kondycje/, (ostatni dostęp 26.07.2021); Zainteresowanie biomasą rośnie – w skali mikro i makro, strona internetowa Magazynu Biomasa, 31.03.2021, dostęp pod adresem https://magazynbiomasa.pl/zainteresowanie-biomasa-rosnie-w-skali-mikro-i-makro/ (ostatni dostęp 26.07.2021); zobacz też raport Konferencja Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju, The Biofuels Market: Current Situation and Alternative Scenarios, 2009., s. 11, dostęp pod adresem https://unctad.org/system/files/official-document/ditcbcc20091_en.pdf, (ostatni dostęp 25.07.2021).
- Raport Energy Transitions Commission, Bioresources within a Net-Zero Emissions Economy: Making a Sustainable Approach Possible, 2021, s. 103, dostęp pod adresem https://www.energy-transitions.org/publications/bioresources-within-a-net-zero-emissions-economy/#download-form, (ostatni dostęp 26.07.2021) wraz z omówieniem dostępnym pod linkiem: https://www.energy-transitions.org/energy-transitions-commission-warns-demand-for-biomass-likely-to-exceed-sustainable-supply/ (ostatni dostęp 26.07.2021).
- S. Puroila, J. Peljo, T. Sjöstedt, EU biomass report – questions and answers, strona internetowa Finnish Innovation Fund Sitra, 29.06.2021, dostęp pod adresem https://www.sitra.fi/en/articles/eu-biomass-report-questions-and-answers/ (ostatni dostęp 26.07.2021).
- A. Brzozowski [w:] K. Pietrzykowski (red.) i inni, Kodeks cywilny. T. I. Komentarz. Art. 1-449, Warszawa 2020, LEGALIS.
- T. Wiśniewski [w:] J. Gudowski (red.), T. Bielska-Sobkowicz, G. Bieniek, H. Ciepła, M. Sychowicz, R. Trzaskowski, C. Żuławska, Kodeks cywilny. Komentarz. Tom III. Zobowiązania. Część ogólna, wyd. II, Warszawa 2018, LEX.
- P. Nazaruk [w:] J. Ciszewski (red.), B. Bajor, A. Bieranowski, D. Bierecki, J. Bocianowska, G.Karaszewski, J. Knabe, J. Mucha-Kujawa, G. Sikorski, B. Sitek, R. Tanajewska, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2019, LEX.
- Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady Europejskiej, Rady, Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów z 11 grudnia 2019 roku w sprawie Europejskiego Zielonego Ładu, COM(2019) 640 final, dostępny w Eur-lex pod nr CELEX 52019DC0640
