Zastrzeganie kar umownych w obrocie gospodarczym stało się niemal powszechne. Co więcej, kwestia ewentualnej odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależycie wykonane zobowiązanie jest jedną z najczęściej negocjowanych klauzul umownych. Wydaje się, że strony umowy korzystają nie tylko z jej odszkodowawczych funkcji, ale także z jej prewencyjnego i przymuszającego charakteru. Warto jednak zadbać o to, aby zastrzeżenie kary umownej mogło być skutecznie dochodzone i nie stanowiło jedynie pozornego zabezpieczenia prawidłowego wykonania umowy przez kontrahenta.
Aby postanowienie umowne regulujące karę umowną było ważne i mogło wywrzeć skutki prawne musi zawierać określone elementy (essentialia negotii). Jak stanowi art. 483 § 1 k.c., zawierający definicję kary umownej, można zastrzec w umowie, że naprawienie szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania niepieniężnego nastąpi przez zapłatę określonej sumy pieniężnej. W świetle tego przepisu kara umowna może być zastrzegana tylko za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania niepieniężnego. Rozwiązanie to ma na celu zapobieganie obchodzenia, poprzez zastrzeganie kary umownej przy zobowiązaniach pieniężnych, zakazu ustalania odsetek powyżej poziomu tzw. odsetek maksymalnych.
Wciąż jednak bardzo często w umowach strony zastrzegają karę umowną za wypowiedzenie umowy lub odstąpienie od niej w sytuacji braku realizacji przez drugą stronę zastrzeżonej płatności (np. wynagrodzenie, czynsz). Tymczasem Sąd Najwyższy (w składzie siedmiu sędziów) w Uchwale z dn. 20 listopada 2019 r. (sygn. Akt: III CZP 3/19) orzekł, że zastrzeżenie kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy z powodu niewykonania zobowiązania o charakterze pieniężnym nie jest dopuszczalne. Uchwała ta rozwiązała pojawiające się orzecznictwie problemy i rozbieżności w tym zakresie. Jeżeli zatem jedyną przyczyną, dla której strona umowy składa oświadczenie o odstąpieniu od umowy była zwłoka w zapłacie np. wynagrodzenia, a więc zwłoka w spełnieniu świadczenia pieniężnego, to wówczas nie można skutecznie dochodzić zapłaty kary umownej za odstąpienie od umowy, gdyż takie zastrzeżenie kary umownej jest sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym art. 483 § 1 k.c., a co za tym idzie nieważne na podstawie art. 58 § 1 i 2 k.c.
Choć wyżej przywołana Uchwała Sądu Najwyższego odnosi się do sytuacji odstąpienia od umowy, podobnie należy ocenić sytuację, gdy wypowiedzenie umowy spowodowane jest wyłącznie niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem świadczenia pieniężnego przez kontrahenta. Należy uznać, że kara umowna zastrzeżona na wypadek wypowiedzenia z tej przyczyny, w istocie stanowi pośrednio sankcję za niewykonanie lub nienależyte wykonanie świadczenia pieniężnego i jako taka jest nieważna.
Konstruując zastrzeżenia kary umownej w takich sytuacjach dobrze jest zatem pamiętać, aby w umowie przewidzieć inne sytuacje umożliwiające odstąpienie lub wypowiedzenie umowy (nie mające charakteru pieniężnego), które dawałyby podstawę do naliczenia kary umownej, co pozwoli na jej skuteczne wyegzekwowanie.
Radca prawnyJoanna Jaszczyk,
szef zespołu procesów i restrukturyzacji w Kancelarii KKP
