Już od stycznia rozpoczął się proces wielkich zmian w kodeksie cywilnym i kodeksie postępowania cywilnego. Rok 2016 bez oporów można nazwać rokiem nowości – zarówno w kwestiach prawa materialnego, np. sposobu liczenia odsetek i ich rodzajów, nowego oblicza dokumentów, jak i procedury – w tym w szczególności w zakresie promowania mediacji i podjętych prób przyspieszenia postępowania. Niektóre zmiany weszły w życie już z dniem 1 stycznia 2016 r. – zostaną one omówione w tej informacji.
I. Ustawą z dnia 9 października 2015 r. o zmianie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw, zmieniono zasady naliczania odsetek, w sposób opisany poniżej.
1. Aktualne brzmienie art. 359 k.c. (podkreślono zmiany) – odsetki od kapitału
§1. Odsetki od sumy pieniężnej należą się tylko wtedy, gdy to wynika z czynności prawnej albo z ustawy, z orzeczenia sądu lub z decyzji innego właściwego organu.
§2. Jeżeli wysokość odsetek nie jest w inny sposób określona, należą się odsetki ustawowe w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 3,5 punktów procentowych.
§21. Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych (odsetki maksymalne).
§22. Jeżeli wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej przekracza wysokość odsetek maksymalnych, należą się odsetki maksymalne.
§23. Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy.
§3. (uchylony).
§4. Minister Sprawiedliwości ogłasza, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, wysokość odsetek ustawowych.
Pomimo sygnalizowanych przez sądy trudności w interpretacji, przyjąć należy, iż przepis ten stosować będziemy wyłącznie do umawianych przez strony odsetek od kapitału – np. w przypadku odsetek naliczanych przy pożyczkach.
W aktualnym brzmieniu przepisu, jeśli mamy do czynienia np. z umową pożyczki, to pożyczkobiorca – o ile inaczej nie postanowiono w umowie – zwrócić powinien kapitał wraz z odsetkami w wysokości 5% (stopa referencyjna – 1,5% plus 3,5%).
Natomiast odsetki maksymalne w obecnym stanie prawnym także liczymy w nowy sposób, bowiem ich wysokość odnosi się do wysokości odsetek ustawowych, o których mowa w §2 tego przepisu i aktualnie wynosić będą 10% [2 x (1,5% + 3,5%)].
Odsetki tzw. umowne otrzymały zatem nowe wskaźniki do wyznaczania ich wysokości.
Należy także zwrócić uwagę, iż „odsetki ustawowe”, o których mowa w ww. przepisie nie oznaczają już odsetek ustawowych, o których mowa była zawsze w przepisie art. 481 k.c. i do których byliśmy przyzwyczajeni – w zakresie tego przepisu jest to pojęcie nowe. W nowym brzmieniu przepisu „odsetki ustawowe” to odsetki w wysokości wyliczonej zgodnie z §2 art. 359 k.c., a więc wg wzoru: stopa referencyjna NBP + 3,5%. W przypadku wątpliwości co do wysokości tych odsetek posiłkować można się zawsze odpowiednim obwieszczeniem Ministra Sprawiedliwości (aktualnie: Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 stycznia 2016 r. w sprawie wysokości odsetek ustawowych, Monitor Polski, poz. 46)
Dla porządku wspomnieć należy, iż usunięty §3 stanowił o tym, iż dotychczas wysokość odsetek ustawowych określała Rada Ministrów w drodze rozporządzenia wg wytycznych opisanych w tym przepisie.
2. Aktualne brzmienie art.. 481 k.c. – odsetki za opóźnienie
§1. Jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
§2. Jeżeli stopa odsetek za opóźnienie nie była oznaczona, należą się odsetki ustawowe za opóźnienie w wysokości równej sumie stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i 5,5 punktów procentowych. Jednakże gdy wierzytelność jest oprocentowana według stopy wyższej, wierzyciel może żądać odsetek za opóźnienie według tej wyższej stopy.
§21. Maksymalna wysokość odsetek za opóźnienie nie może w stosunku rocznym przekraczać dwukrotności wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie (odsetki maksymalne za opóźnienie).
§22. Jeżeli wysokość odsetek za opóźnienie przekracza wysokość odsetek maksymalnych za opóźnienie, należą się odsetki maksymalne za opóźnienie.
§23. Postanowienia umowne nie mogą wyłączać ani ograniczać przepisów o odsetkach maksymalnych za opóźnienie, także w przypadku dokonania wyboru prawa obcego. W takim przypadku stosuje się przepisy ustawy.
§24. Minister Sprawiedliwości ogłasza, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, wysokość odsetek ustawowych za opóźnienie.
§3. W razie zwłoki dłużnika wierzyciel może nadto żądać naprawienia szkody na zasadach ogólnych.
Cytowany przepis znajdzie zastosowanie jak dotychczas – w sytuacji opóźnienia w zapłacie, która stanowi świadczenie wzajemne, czyli np. w przypadku zapłaty za wykonaną usługę (tu jednak z pewnymi ograniczeniami, o czym poniżej).
Jeśli kontrahent opóźni się z zapłatą kwoty wskazanej w wystawionym rachunku, żądać można odsetek ustawowych za opóźnienie, przy czym ich wysokość również kreowana jest aktualnie w oparciu o stopę referencyjną NBP powiększoną o 5,5%, czyli wynosi obecnie 7% (1,5% + 5,5%).
Ustawodawca wprowadził maksymalne odsetki także i w tym wypadku, umożliwiając co prawda umowne oznaczenie wysokości odsetek za opóźnienie, jednakże wyłącznie do wysokości 14% [2 x (1,5% + 5.5%)].
Również w przypadku tego przepisu w razie wątpliwości co do wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie posiłkować można się zawsze odpowiednim obwieszczeniem Ministra Sprawiedliwości (aktualnie: Obwieszczenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 stycznia 2016 r. w sprawie wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie, Monitor Polski, poz. 47)
Należy zwrócić uwagę na istotną różnicę semantyczną pomiędzy znowelizowanymi art. 359 k.c. a 481 k.c. Oba mówią bowiem o odsetkach ustawowych, przy czym ten drugi wskazuje na „odsetki ustawowe za opóźnienie”. Różnicę tę należy zauważać i stosować odpowiednie pojęcia w treści umów i negocjacji, aby nie było wątpliwości, o jakich odsetkach mowa. Dotychczas przyzwyczajeni byliśmy bowiem do opisywania skrótowo mianem „odsetki ustawowe” instytucji, która aktualnie winna być – dla odróżnienia od odsetek ustawowych od kwot pieniężnych – nazywana „odsetkami ustawowymi od opóźnienia”.
Jak wskazano w uzasadnieniu do projektu ustawy:
„Mechanizm uwzględniający w określaniu wysokości odsetek wprost jedną ze stóp NBP proponuje się wprowadzić także w Kodeksie cywilnym. Biorąc pod uwagę, że odsetki kodeksowe mogą pełnić rolę tzw. odsetek kapitałowych lub odsetek za opóźnienie, zróżnicowana powinna być ich wysokość. Proponuje się zatem, aby odsetki ustawowe za opóźnienie były – z uwagi na ich funkcję „sankcyjną” – wyższe, co wyraźnie zróżnicuje zachowanie zgodne z umową (korzystanie z kapitału) od jej naruszania (opóźnienia w zapłacie należności). Zmiana będzie zatem wyraźnym sygnałem, że dla ustawodawcy istotny jest aspekt „moralności płatniczej”. Odsetki kodeksowe byłyby jednak niższe od odsetek za opóźnienie naliczanych na podstawie ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, które stosowane są w tzw. obrocie profesjonalnym.”
3. Odsetki w transakcjach handlowych
Co ważne – nowelizacja objęła również zmianę zasad naliczania odsetek za opóźnienie w transakcjach handlowych, zmieniając Ustawę o terminach zapłaty w transakcjach handlowych (z dnia 8 marca 2013, Dz.U. poz. 403).
Najistotniejszą zmianą jest ustanowienie odrębności w zakresie wysokości odsetek ustawowych za opóźnienie dla transakcji handlowych – dotychczas odsetki za opóźnienie były wspólne dla każdego rodzaju transakcji, a niepłacący w terminie kontrahent, bez względu na to, czy transakcja była powiązana z jego działalnością, czy też nie, miał obowiązek zapłaty odsetek w takiej samej wysokości.
Nowelizacja zaostrzyła „sankcję” dla niepłacących przedsiębiorców. Aktualnie bowiem w nowym przepisie art. 4 pkt 3) Ustawy ustanowiono definicję odsetek ustawowych za opóźnienie w transakcjach handlowych, które oblicza się jako sumę stopy referencyjnej Narodowego Banku Polskiego i ośmiu punktów procentowych, czyli aktualnie 9,5%. Jednocześnie nowym przepisem art. 4a wyłączono w transakcjach handlowych przepis art. 481 § 2 Kodeksu cywilnego, a więc przepis ustanawiający niższe odsetki.
Konsekwencją powyższych zmian było dokonanie zmian porządkujących w Ustawie i w ten sposób we wszystkich transakcjach handlowych, a więc takich, gdzie po obu stronach występują przedsiębiorcy, podmioty stosujące Prawo zamówień publicznych, osoby wykonujące wolny zawód itp. i których przedmiotem jest odpłatna dostawa towaru lub odpłatne świadczenie usługi, jeżeli strony, zawierają ją w związku z wykonywaną działalnością, stosuje się odsetki ustawowe za opóźnienie w transakcjach handlowych, a więc w wysokości 9,5%, a nie 5%, jak wynikałoby z przepisów Kodeksu cywilnego.
4. Przepis przejściowy
Ustawa zawiera przepis przejściowy, który stanowi, iż do transakcji handlowych w rozumieniu Ustawy o terminach zapłaty w transakcjach handlowych, zawartych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy (1 stycznia 2016 r.), a także do transakcji zawieranych w wyniku przeprowadzenia postępowań o udzielenie zamówienia publicznego na podstawie Prawa zamówień publicznych, wszczętych przed 1 stycznia 2016 r. stosuje się przepisy dotychczasowe. W konsekwencji nowe zasady stosujemy wyłącznie do transakcji, które realizowane będą na podstawie umów i postępowań wszczynanych i zawieranych dopiero od 1 stycznia 2016 r.
Jednocześnie ustawa wskazuje, iż do odsetek należnych za okres kończący się przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy stosuje się przepisy dotychczasowe, co oznacza, że po 1 stycznia 2016 r. w transakcjach innych niż handlowe – odsetki naliczać należy wg nowych zasad, nawet jeśli umowa zawarta została jeszcze przed tą datą.
II. Kodeks postępowania cywilnego
Zmiany od 1 stycznia 2016 r. dotyczą również Kodeksu postępowania cywilnego, którego nowelizacja zawarta została w Ustawie z 10 września 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wspieraniem polubownych metod rozwiązywania sporów. W znacznej części zmiany te dotyczą przepisów kreujących obowiązki sądu i mediatora i mają spowodować, iż mediacja stanie się częściej i chętniej wykorzystywanym środkiem do zakończenia sprawy (np. art. 10, 1832, 1833a, art. 1838 i art. 1839). Nowelizacja zawiera jednak również modyfikację przepisów dotyczących stron i pełnomocników i w ten sposób tworzy nowe obowiązki, o których warto pamiętać.
W szczególności istotną zmianę wprowadzono w przepisie art. 187 §1 k.p.c., a więc w zakresie wymogów formalnych pozwu, gdzie dodano punkt 3). Od 1 stycznia 2016 r., oprócz dokładnego określenia żądania oraz wartości przedmiotu sporu, przytoczenia okoliczności faktycznych i wszystkich elementów niezbędnych dla pisma procesowego, pozew musi zawierać także „informację, czy strony podjęły próbę mediacji lub innego pozasądowego sposobu rozwiązania sporu, a w przypadku gdy takich prób nie podjęto, wyjaśnienie przyczyn ich niepodjęcia.” Brak tego elementu powodować będzie zapewne wezwanie do usunięcia braków formalnych pozwu pod rygorem jego zwrotu.
Kwestia wykazywania tego, że pełnomocnicy stron próbowali „dogadać się” na etapie przesądowym albo iż chociaż jedna ze stron podejmowała takie próby przy współudziale swojego pełnomocnika, może się również okazać ważna i warta zaznaczenia w pozwie w kontekście zmiany art. 109§2 k.p.c., który aktualnie brzmi: „§ 2. Orzekając o wysokości przyznanych stronie kosztów procesu, sąd bierze pod uwagę celowość poniesionych kosztów oraz niezbędność ich poniesienia z uwagi na charakter sprawy. Przy ustalaniu wysokości kosztów poniesionych przez stronę reprezentowaną przez pełnomocnika będącego adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, sąd bierze pod uwagę niezbędny nakład pracy pełnomocnika oraz czynności podjęte przez niego w sprawie, w tym czynności podjęte w celu polubownego rozwiązania sporu, również przed wniesieniem pozwu, a także charakter sprawy i wkład pełnomocnika w przyczynienie się do jej wyjaśnienia i rozstrzygnięcia.” Brak jakichkolwiek prób ugodowego załatwienia sporu stanowić będzie zatem prawdopodobnie przesłankę negatywną dla przyznania zwrotu kosztów zastępstwa procesowego w stawce wyższej niż minimalna.
Dla porządku należy zaznaczyć, iż promowanie polubownego załatwiania sporów spowodowało również wprowadzanie zmian w zakresie postępowania przed sądem polubownym.
Nowela zawiera przepis przejściowy, zgodnie z którym do postępowań wszczętych na i i niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepisy dotychczasowe, a zatem sądy nie będą wzywać do uzupełnienia pozwów złożonych przed 1 stycznia 2016 r.
